Teoretyczne i metodyczne problemy badań nad nowymi ruchami religijnymi w historiografii polskiej

W artykule przeanalizowano podstawy teoretyczne i metodologiczne polskich badań nad ruchami reformacyjnymi w Europie Wschodniej. Ustalono, że podstawowe badania naukowe to nie tylko prace współczesnych naukowców, ale także publikacje sprzed rewolucji, które systematyzowały i analizowały materiał historyczny i kulturowy w oparciu o oryginalne źródła i bogatą spuściznę dokumentacyjną. Stwierdzono, że znaczące miejsce w badaniu i systematyzacji materiałów archiwalnych zajmują polscy badacze XIX wieku. który nie tylko przeprowadził wnikliwą analizę dotychczasowych osiągnięć naukowych zawartych w kronikach historycznych, ale także podsumował oryginalne dziedzictwo literackie, jakie zgromadziło środowisko reformacyjnoprotestanckie na ziemiach polskich, litewskich i ukraińskich. Badali i analizowali szczegółowo ich rękopisy i teksty drukowane, źródła naukowe i edukacyjne oraz literaturę szkolną i instytucji kulturalnych. Autorzy kontynuowali poszukiwania dokumentów, prowadząc owocne badania analityczne nad życiem religijnym i kulturalnym Polski, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów, które przygotowały wystarczającą podstawę naukową do dalszych badań. Stwierdzono, że współczesna polska historiografia dotycząca problemów reformacji i ruchów religijnych w Europie Wschodniej reprezentowana jest przez prace, które ukazują wieloaspektowy wymiar życia renesansowo-reformacyjnego w regionie Europy Wschodniej, a także eksplorują specyfikę działalności religijnej, kulturalnej i edukacyjnej socynianizmu, jak również jego oryginalne zabytki literackie. Ważnym osiągnięciem naukowym wymienionych autorów jest ujawnienie cech strukturalnych i typologicznych renesansu i reformacji w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w tym na ziemiach ukraińskich. Jednocześnie część materiałów poświęcona jest konkretnym kartom historii wolnomyślicielstwa konkretnie na Ukrainie.
Udowodniono, że w większości publikacji polskiej historiografii brakuje szczegółowej analizy wewnętrznej sytuacji religijnej, ujawnienia jej specyfiki i warunków funkcjonowania w życiu religijnym i kulturalnym Ukrainy. Współczesna historiografia polska ogranicza się do badań nad ruchem braci polskich na ziemiach ukraińskich i stwierdzenia potrzeby zbadania wzajemnych kontaktów między wschodniosłowiańskimi ruchami religijnymi a polsko-litewskim arianizmem. Ustalono, że nawet w najnowszej historiografii, która zajmuje się reformacją oraz życiem religijnym i kościelnym w Europie Wschodniej, Ukraina jest nadal uważana przede wszystkim za najbardziej akceptowalny grunt dla szerzenia idei religijnych i racjonalistycznych. Słowa kluczowe: metodologia badań naukowych, metody nauczania, dyscypliny filozoficzne, religioznawstwo, treści filozoficzno-religijne, historiozofia.